ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

Απόψεις και προτάσεις για την Παιδεία και το Εκπαιδευτικό Σύστημα

Θα θίγονται κατά καιρούς ποικίλα θέματα από την καθημερινή εκπαιδευτική πράξη, μερικά αν χρειάζεται και κατ’ επανάληψη, με στόχο την εύρεση λύσεων και κυρίως την προώθηση τεχνικών βελτιώσεων του εκπαιδευτικού συστήματος για αύξηση της αποτελεσματικότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Οι περισσότερες από τις απόψεις αυτές είτε διαβιβάζονται και στο ΥΠ.Ε.Π.Θ. και στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο στα αρμόδια τμήματα μέσω επιστολής είτε αναρτώνται στο www.meafora.gr με την ευκαιρία του διαλόγου για την Παιδεία.

Α’ Μέρος : ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ

Στην πρεμιέρα των πανελλαδικών εξετάσεων, κατά την εξέταση στη Νεοελληνική Γλώσσα, ζητήθηκε από τους μαθητές να δουλέψουν πάνω σε ένα απόσπασμα από το δοκίμιο του Άγγελου Τερζάκη «Ταραγμένες Ψυχές», για το βιβλίο και τις αρετές του και να γράψουν ένα κείμενο με θέμα: «Συχνά παρατηρείται πολλοί μαθητές να καταστρέφουν τα σχολικά τους βιβλία στα προαύλια των σχολείων κατά το τέλος του σχολικού έτους. Σε άρθρο που θα δημοσιευθεί στη σχολική σας εφημερίδα να αιτιολογήσετε το παραπάνω φαινόμενο και να αναφερθείτε στους τρόπους που θα συμβάλουν στην αρμονική συνύπαρξη του βιβλίου με τα ηλεκτρονικά μέσα πληροφόρησης και γνώσης» (ολόκληρο το θέμα σε σχόλιο σ’ αυτή την ανάρτηση, δείτε και ένα σχετικό σχόλιο στο blog του σχολείου μας http://epalanoliosion.blogspot.com/2009/05/blog-post_15.html). Στο σχολείο οι μαθητές που τέλειωναν, μας είπαν ότι τους φάνηκε εύκολο θέμα. Δυσκολεύομαι να το πιστέψω, αλλά έτσι κι αλλιώς η μεγάλη παγίδα των πανελλαδικών όπως γίνονται σήμερα δεν είναι το επίπεδο δυσκολίας των θεμάτων, αλλά οι προοπτικές των παιδιών μας μετά τις εξετάσεις. Πάντως ήταν η ευκαιρία των μαθητών μας να πουν τις απόψεις τους για το Εκπαιδευτικό μας σύστημα και πρέπει αυτή να αξιοποιηθεί.

To κυριότερο ζήτημα που προκύπτει σχετικά με τα σχολικά βιβλία είναι η αμφισβήτηση της αξίας τους, ακόμη και της ύπαρξής τους, είτε ως μαθητικά βοηθήματα, είτε ως βιβλία γενικότερου ενδιαφέροντος και εκτός του σχολείου.
Εναντίον και της ύπαρξής τους ακόμη (ΕΜΜΕΣΑ προς το παρόν) στρέφεται η τεχνολογία των Η/Υ και του διαδικτύου που οδηγεί πολλούς εκπαιδευτικούς να θεωρούν ότι ο μαθητής πρέπει απλώς να μάθει να βρίσκει εύκολα και γρήγορα τις πληροφορίες που θα χρειάζεται στη ζωή του με τη χρήση των Η/Υ και να μην διαθέτει άσκοπο χρόνο να διαβάζει και να αποστηθίζει γνώσεις από βιβλία που πιθανόν να μην του χρειαστούν αργότερα. Η άποψη αυτή παραγνωρίζει την αξία του βιβλίου ως μέσο για την πνευματική ωρίμαση του μαθητή και θεωρεί ότι στην εποχή μας ο πρώτος λόγος ανήκει στην Τεχνολογία που είναι η απάντηση στη λύση των προβλημάτων διαβίωσης των ανθρώπων. Η άποψη αυτή σχολιάζεται στην επόμενη ανάρτηση, ας επικεντρωθούμε τώρα στο ζήτημα της αξίας των σχολικών βιβλίων που διανέμονται δωρεάν στους μαθητές.

Ένα σχολικό βιβλίο αποδεικνύεται ότι έχει μεγαλύτερη αξία όταν η εμβέλειά του περιεχομένου του επεκτείνεται και πέραν των σχολικών αιθουσών, στα βιβλιοπωλεία, στους χώρους δουλειάς, στις βιβλιοθήκες, στα σπίτια κ.ά. Αλλά πρώτο και κυρίαρχο ρόλο έχει μέσα στο σχολείο, όπου αποτελεί ένα αναγκαίο βοήθημα για τις ανάγκες της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Οι πρώτοι κριτές λοιπόν είναι οι μαθητές και οι καθηγητές.

Εξαρχής δηλώνω ότι ΕΙΜΑΙ ΑΠΟ ΕΚΕΙΝΟΥΣ ΠΟΥ ΥΠΕΡΑΣΠΙΖΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΑΓΑΠΟΥΝ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ αλλά μπορώ να κατανοήσω και την ακραία συχνά μαθητική συμπεριφορά της καταστροφής τους για λόγους που θα αναπτύξω. Στόχος της ανάρτησης δεν είναι όμως να εξηγήσω απλώς το φαινόμενο, αλλά να προσπαθήσω να δείξω στους μαθητές μου την ανάγκη να αγαπήσουν αυτά τα βιβλία, τα σχολικά, να εκτιμήσουν το πνευματικό τους περιεχόμενο, να τα κρίνουν, να τα αξιοποιήσουν και να προχωρήσουν παραπέρα στη ζωή τους σε ευρύτερες πνευματικές αναζητήσεις.

Είναι αρκετά εύκολο να διακρίνουμε τις προφανείς τουλάχιστον αιτίες της συμπεριφοράς αυτής αλλά και να καταλάβουμε τις βαθύτερες. Φτάνει να ξεφυλλίσουμε τυχαία μερικά βιβλία. Θα δούμε (με αρκετές εξαιρέσεις βέβαια) τόσες κακέκτυπες συντομεύσεις πανεπιστημιακών συγγραμμάτων, τόσες επανεκτυπώσεις από βιβλία που γράφτηκαν πάνω από 25 χρόνια πριν, τόσο πρόχειρες βιβλιοδεσίες, τόσο κακή αισθητική εμφάνιση, τόσες αστοχίες στην επιλογή θεμάτων, τόσες απουσίες ζητημάτων που «καίνε» τους εφήβους μας, τόσα λάθη, τόσες ιστορικές ανακρίβειες, τόσο λίγες εικόνες, τόσο μεγάλη ύλη. Ας δούμε και τα Α.Π. που υποστηρίζουν αυτά τα βιβλία. Σφιχτά, κλειστά, υποχρεωτικά, με μορφή σχεδόν βασιλικών διαταγμάτων θα’ λεγε κανείς επιβάλλουν τη μοναδική σωστή γνώση που υποχρεούται ο μαθητής να αποστηθίσει για να περάσει την τάξη, να μπει στο Πανεπιστήμιο, να «πετύχει» στη ζωή του. Ας συλλογιστούμε και τις προοπτικές ανεργίας που ανοίγονται στους νέους μας, μετά τόση αποστήθιση, μετά τόσες «επιτυχημένες» εξετάσεις, μετά τόσο κόπο. Γιατί να αγαπήσει κάποιος κάτι που τον βασάνισε, τον κούρασε ψυχικά και σωματικά και μετά δεν θα του δώσει αυτά που βουβά του υπόσχεται; Ξενύχτισε για να παπαγαλίσει και θα «πετύχει» στο Πανεπιστήμιο στην … 37η σχολή της επιλογής του. Θα πιάσει δουλειά και θα χρειαστεί εκπαίδευση από το μηδέν για να ανταποκριθεί, όσα έμαθε θα του είναι άχρηστα. Οι γονείς του αιμορράγησαν οικονομικά γιατί πλήρωναν χρόνια φροντιστήρια για να μάθει αυτά που ΔΕΝ μπορούσε να μάθει από τα συγκεκριμένα βιβλία στο σχολείο.

Δυστυχώς συνάδελφοι, το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν συμβάλλει εδώ και πάρα πολλά χρόνια ουσιαστικά στην εκπλήρωση των ονείρων των μαθητών μας (γι αυτό και τόσες άστοχες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις και αλλαγές τύπων σχολείων και εξεταστικών συστημάτων). Δε βοηθάει στην επίτευξη των στόχων τους. Και τα σχολικά βιβλία χρησιμεύουν στην πραγματικότητα σαν το αντικείμενο στο οποίο οι μαθητές προβάλλουν τα αισθήματά τους για το εκπαιδευτικό σύστημα στο οποίο υποχρεωτικά βρίσκονται. Και συχνά προβάλλουν την απογοήτευση και ακόμη και την αποστροφή τους γι αυτό επειδή δεν διασφαλίζει το μέλλον τους, οπότε η καταστροφή και το κάψιμο των βιβλίων είναι το συμβολικό μέσο που ελαφρύνει το ψυχικό τους φορτίο και είναι ταυτόχρονα κραυγή αγωνίας για μια καλύτερη εκπαίδευση.

Στο εκπαιδευτικό σύστημα όμως ανήκουμε και μεις, οι εκπαιδευτικοί. Ρόλος μας είναι να δουλέψουμε μαζί με τους μαθητές για να τους βοηθήσουμε μέσα από την παιδαγωγική σχέση και την άμεση και έμμεση επικοινωνία, βασιζόμενοι στην προσωπική μας παιδεία (πέρα από Α.Π., διδακτικά αντικείμενα οποιωνδήποτε μαθημάτων, νόμους, εγκυκλίους και διατάγματα) να αυτοβελτιωθούν. Να βρουν τα κατάλληλα κίνητρα και να αρπάξουν τις ευκαιρίες που χρειάζονται για να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι. Θέλουμε να ελπίζουμε ότι βοηθάμε τους μαθητές μας να γίνουν ολοκληρωμένες πνευματικές και ηθικές προσωπικότητες, άνθρωποι μορφωμένοι, ιδεολόγοι, κοινωνικοί, αντιρατσιστές, υπεύθυνοι, με αυτοπεποίθηση, πολιτισμένοι. Αυτό το έργο έχουμε κυρίως, αλλά ΣΥΧΝΑ ΔΕΝ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΝΟΥΜΕ, είτε γιατί δεν μας βοηθάει το εκπαιδευτικό σύστημα, είτε γιατί πιστεύουμε (!) πολύ σ’ αυτό και εφαρμόζουμε κατά γράμμα τις οδηγίες του (Α.Π., συμπεριφορά, ύλη, απουσίες, βαθμούς, ποινές, κ.ά.), είτε γιατί έχουμε εμείς οι ίδιοι προσωπικά ελλείμματα και δεν μπορούμε λοιπόν να βοηθήσουμε τους μαθητές μας. Οπότε, ας μην εθελοτυφλούμε, και σε μας ορμάνε οι φλόγες. Δεν είμαι τυχερός, αυτές τις μέρες θα’ θελα να ήμουν φιλόλογος βαθμολογητής, να διαβάσω και να κρατήσω σημειώσεις από τα γραπτά των παιδιών, να μάθω απ’ αυτά, να τα δημοσιεύσω και να μάθει και η κοινωνία μας, να πάρει ιδέες για ένα καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα. Παρακαλώ συνάδελφοι φιλόλογοι, καν’ τε το, δημοσιεύστε τις απόψεις των μαθητών που θα διαβάσετε στα γραπτά τους, τώρα είναι μοναδική ευκαιρία.

Μα τότε, γιατί δήλωσα παραπάνω ότι ΕΙΜΑΙ ΑΠΟ ΕΚΕΙΝΟΥΣ ΠΟΥ ΥΠΕΡΑΣΠΙΖΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΑΓΑΠΟΥΝ ΤΟ «ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ»; Φυσικά μιλάω για το σχολικό βιβλίο σαν έννοια και όχι γενικά για όλα τα βιβλία που συχνά έχουν τη μορφή που περιέγραψα πιο πάνω και κάνει τους μαθητές να τα μισήσουν.
Θα μου φωνάξει κάποιος. «Δεν είσαι μαθητής, γι αυτό». Και δίκιο θα έχει, αλλά δεν είναι μόνο γι αυτό. Δεν θεωρώ τα σχολικά βιβλία σαν πανάκεια για τη μάθηση, ούτε σαν πνευματικά αριστουργήματα (μερικές φορές είναι). Αλλά σκεφθείτε ότι σε μερικά σπίτια, χωρίς βιβλιοθήκες, όπου μπορεί να συνωστίζονται σε λίγα τετραγωνικά μέτρα πολυμελείς οικογένειες, τα σχολικά βιβλία, έστω και κλεισμένα σε κούτες ΝΟΥΝΟΥ κάτω από κρεβάτια θα είναι τα μόνα βιβλία με αποσπάσματα - διαμάντια της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας και ποίησης, κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, Ιστορίας, Μαθηματικών, Βιολογίας και τόσα άλλα. ΑΞΙΖΕΙ αυτά τα βιβλία να μην καταστραφούν ακόμη και αν διαβαστούν και ελάχιστες μόνο σελίδες τους έστω και μετά από χρόνια, ακόμη και αν μόνο οι τίτλοι τους έχουν διαβαστεί και τα ονόματα των δημιουργών τους. Επίσης μερικά από τα βιβλία ειδικότητας των τάξεων του Επαγγελματικού Λυκείου που θα χρειασθούν ίσως κατά την άσκηση του επαγγέλματος αργότερα. Σε πολλά σπίτια ίσως να μην αγοραστούν ποτέ βιβλία. Τα σχολικά (τουλάχιστον κάποια από αυτά) θα εκπέμπουν πάντα ένα μικρό έστω φως. Στο σπίτι της μητέρας μου (ούτε το Δημοτικό δεν έχει τελειώσει) βρήκα μια παλιά σχολική μετάφραση της Οδύσσειας. Την είχε διαβάσει !!

Παρακαλώ τους μαθητές μου να αγαπήσουν το βιβλίο. Ελπίζω ότι τα καταφέρνω που και που. Δουλεύω σε μια περιοχή όπου στα σπίτια που μεγαλώνουν οι μαθητές μας δεν υπάρχουν βιβλία και που οι γονείς τρέχουν όλη μέρα για το μεροκάματο και είναι δύσκολο να αποκτήσουν από το σπίτι τους οι μαθητές κίνητρα για μάθηση, για πνευματική καλλιέργεια. Συχνά λοιπόν τα μόνα βιβλία που έχουν είναι τα σχολικά. Αν λείψουν κι αυτά, μόνο έπιπλα και πιάτα θα έχουν τα σπίτια. Ας αγαπήσουν λοιπόν αυτά τα βιβλία, ας τα εκμεταλλευτούν όσο μπορούν και ας μην τα βλέπουν σαν φταίχτες για τα προβλήματα του εκπαιδευτικού συστήματος, άλλες είναι οι αιτίες. Ας τα δουν σαν βιβλία, όχι σαν «σχολικά» βιβλία, ελεύθερα από βάρη που άδικα τους έχουν φορτωθεί, ας τα ξεφυλλίσουν το καλοκαίρι ή σε άσχετο χρόνο από τότε που αποτελούν «διδακτέα ύλη», έχουν πολλά από αυτά μέσα τους αληθινό πνευματικό πλούτο, αρκεί να ψάξουν να τον βρουν έστω και μακριά από τις αίθουσες και τα Α.Π. Και το τελευταίο απ’ αυτά τα βιβλία αξίζει σεβασμό σαν πνευματικό πόνημα που κρύβει ένα κομμάτι από την ψυχή του συγγραφέα του. Ας τα δουν με τα μάτια του λογοτέχνη «το ένα βιβλίο ν’ ανασκευάζει ή να πολεμάει τ’ άλλο, όλα μαζί σε γυμνάζουν στη διαδικασία του διαλόγου…., ας παρακινηθούν απ’ αυτά κι’ άθελά τους ακόμα, να διαβάσουν άλλα, αντίθετα, για να μορφώσουν γνώμη, να συγκρίνουν, να διαφωτιστούν …., και να τα επικρίνουν, να τα αρνηθούν, αν είναι για προπαγάνδα, να αρνηθούν στα ΜΜΕ να τα παραμερίσουν, να πιστέψουν πως ο κόσμος, αν σωθεί, θα το χρωστάει στο βιβλίο». Τα δίνει όλα τα κλειδιά ο Τερζάκης.

Τα παραπάνω σαφή μηνύματα που σημειολογικά προκύπτουν από την ανάλυση της μαθητικής συμπεριφοράς προς τα σχολικά βιβλία πρέπει να αξιοποιηθούν από την Πολιτεία.
Αφενός οι μαθητές επιθυμούν το προφανές, δηλαδή βιβλία ελκυστικά, χρήσιμα, κατανοητά, με περιεχόμενο που θα τους βοηθάει να εξελίσσονται πνευματικά και να τους δίνει τη δυνατότητα να αποκτούν τις απαραίτητες δεξιότητες για την αντιμετώπιση της ζωής τους μετά το σχολείο. Αφετέρου το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να μπορεί να βοηθάει τους μαθητές να ολοκληρωθούν σωματικά, ψυχικά, πνευματικά για να σταθούν αυτάρκεις με αυτοπεποίθηση στην κοινωνία. Εδώ δεν μπορεί να δοθεί κάποια μαγική λύση και είναι συνάρτηση πολλών επιμέρους βελτιωτικών διαδικασιών που θα προκύψουν από το συνεχή διάλογο για την Παιδεία μεταξύ όλων των ενδιαφερομένων (πολιτεία, γονείς, μαθητές, εκπαιδευτικοί, κοινωνία). Σημαντικά είναι τα μηνύματα προς εμάς, τους εκπαιδευτικούς, για τη στάση μας μέσα στο σχολείο που θα πρέπει να σηματοδοτεί την πρόθεσή μας για πραγματική βοήθεια προς τους μαθητές στην εκπλήρωση των στόχων τους. Πρέπει πρώτοι εμείς να αποδεχόμαστε άνευ όρων όλους τους μαθητές, χωρίς διακρίσεις, προκαταλήψεις και στερεότυπα, να βοηθάμε στη βελτίωση του ψυχολογικού κλίματος στο σχολείο και να ενθαρρύνουμε την επικοινωνία και τη συνεργασία (μαθητών, γονέων, καθηγητών). Πρέπει επίσης να θέτουμε μαζί με τους μαθητές στόχους αλλά και κανόνες συμπεριφοράς των οποίων οι παραβάσεις να μην οδηγούν σε τιμωρητικές, «παραδειγματικές» και υπερβολικές κυρώσεις αλλά αυτές να έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα με βάση τις φυσικές και λογικές συνέπειες των πράξεων μετά από διάλογο και συνεργασία μαζί τους. Χρειάζεται να βελτιώνουμε συνεχώς τη μαθησιακή διαδικασία με εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων διδασκαλίας που πρέπει να περιλαμβάνει με δική μας πρωτοβουλία και ευθύνη θέματα εκτός Α.Π. που άπτονται των εφηβικών προβλημάτων, να φροντίζουμε για την συνεχή επιμόρφωσή μας και να παρέχουμε κατά το δυνατόν συμβουλευτική υποστήριξη στους μαθητές μας. Προτείνω να καταρτίζουμε μαζί με τους μαθητές μας στην αρχή της χρονιάς σε κάθε σχολείο αλλά και σε κάθε τάξη κανονισμών λειτουργίας που θα αφορά θέματα συμπεριφοράς καθηγητών και μαθητών και συνέπειας στην εκπαιδευτική διαδικασία (φοίτηση, προετοιμασία, προσπάθεια, πρωτοβουλία, συμμετοχή) με ειλικρινή προσπάθεια επίτευξης των στόχων και από τους μαθητές και από τους καθηγητές.